Հայաստանի տնտեսությունն այսօր հայտնվել է ճակատագրական խաչմերուկում. «Նոր պրոյեկտ. Տնտեսական ալիք»
«Նոր պրոյեկտ. Տնտեսական ալիք» նախաձեռնությունը ներկայացնում է տնտեսագիտության թեկնածու, Tvyal.com հարթակի հիմնադիր Աղասի Թավադյանի՝ «Շքեղ թվերի ետևում․ Հայաստանի տնտեսական աճի ստվերը» վերլուծությունը.
«Հայաստանի տնտեսությունն այսօր հայտնվել է ճակատագրական խաչմերուկում։ Վերջին վիճակագրական տվյալները բացահայտում են անհանգստացնող պատկեր՝ վերջին շրջանում այդքան գովաբանված տնտեսական վերելքը իրականում հիմնված է եղել անկայուն հիմքերի վրա։ Երբ խորությամբ ուսումնասիրում ենք փաստերը, պարզ է դառնում, որ տնտեսական աճի շքեղ թվերի ետևում թաքնված են լուրջ կառուցվածքային խնդիրներ։
ՀՆԱ աճը․ Աճի անկայուն հիմքերը
Հայաստանի տնտեսական աճի պաշտոնական ցուցանիշների վերլուծությունը հարցեր է առաջացնում երկրի տնտեսության իրական վիճակի մասին։ Պաշտոնական վիճակագրության ետևում թաքնված են մտահոգիչ միտումներ, որոնք պահանջում են վերաիմաստավորել երկրի տնտեսական կենսունակության մասին ընդունված պատկերացումները։
Առաջին գծապատկերն արտացոլում է Հայաստանի տնտեսական զարգացման անկայուն ընթացքը։ Երկարաժամկետ միջին աճի 4.5% ցուցանիշի համեմատ՝ վերջին տարիներին նկատվել են զգալի տատանումներ։ Հատկանշական է, որ 2022 թվականի տպավորիչ 12.6% աճին հաջորդել է նվազման տեմպ՝ 2023 թվականին հասնելով 8.3%-ի, իսկ 2024 թվականին՝ ընդամենը 5.9%-ի: Այս նվազող միտումը վկայում է տնտեսության խնդիրների մասին: Ավելին, այս աճի գրեթե կեսը պայմանավորված է եղել առևտրի և ֆինանսական ծառայությունների ոլորտներով, որոնք իրենց հերթին ծանր կախվածություն ունեն արտաքին գործոններից, հատկապես՝ ռուսական կապիտալի ներհոսքից և ռուսական բիզնեսներից։
Աճի պատրանքի իրական պատկերը
Պաշտոնական վիճակագրությունը բացահայտում է աճի անկայուն պատկեր, որը հուշում է հայաստանյան տնտեսության խորքային թերությունները․
2024թ․ աճի տեմպերը սրընթաց նվազել են։ Չորրորդ եռամսյակում տնտեսական աճը կազմել է ընդամենը 3.7%, մինչդեռ առաջին եռամսյակում այն 7.9% էր։
2022-2024թթ․ ընթացքում աճի տեմպերը հետևողականորեն անկում են ապրել՝ 12.6%-ից (2022թ.) իջնելով 8.3%-ի (2023թ.) և հասնելով 5.9%-ի (2024թ.)։
Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտը, որը նախկինում տնտեսական աճի առաջամարտիկն էր, զգալի անկում է գրանցել 2023թ․ չորրորդ եռամսյակում (-2.8%), իսկ 2024թ․ երկրորդ եռամսյակում ցուցաբերել է աննշան աճ (4.5%):
Այս ցուցանիշները լուռ վկաներն են Հայաստանի տնտեսության առջև ծառացած կառուցվածքային խնդիրների մասին։ Մինչև վերջերս առաջին հայացքից դինամիկ աճ ցուցաբերող տնտեսությունն այժմ դրսևորում է լճացման նշաններ՝ հատկապես բարձր ավելացված արժեք ստեղծող ճյուղերում:
Երկրորդ գծապատկերում ներկայացված են 2024 թվականի ՀՆԱ աճին նպաստող բաղադրիչները: Վերլուծությունը բացահայտում է տագնապալի պատկեր․ տնտեսական աճը խիստ անհամաչափ է և հիմնականում կենտրոնացած է ծառայությունների ոլորտում։ 5.9% աճի ապահովման հիմնական բաղադրիչներն են.
1.Առևտուրը (G)՝ 2.1 տոկոսային կետ,
2.Անշարժ գույքի գործունեությունը (L)՝ 1.6 տոկոսային կետ,
3.Ֆինանսական ծառայությունները (K)՝ 1.3 տոկոսային կետ,
4.Շինարարությունը (F)՝ 0.9 տոկոսային կետ,
5.Տեղեկատվություն և կապը (J)՝ 0.6 տոկոսային կետ։
Անհանգստացնող է, որ արտադրող և բարձր ավելացված արժեք ստեղծող ճյուղերը չեն հանդիսանում աճի շարժիչ ուժեր։ Ավելին, մի շարք կարևորագույն ոլորտներ բացասական ազդեցություն են թողել ընդհանուր աճի վրա.
Պետական կառավարում (O)՝ -0.9 տոկոսային կետ,
Հանքարդյունաբերություն (B)՝ -0.2 տոկոսային կետ,
ՖՄԱՉԾ (Ֆինանսական միջնորդության անուղղակիորեն չափվող ծառայություններ)՝ -0.6 տոկոսային կետ։
Մեր իրականացրած վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ ոսկու վերաարտահանումից ստացված ավելացված արժեքը վճռորոշ դեր է խաղացել ՀՆԱ-ի աճի գործում։ Մեր նախկին հետազոտության մեջ նշել ենք, որ ոսկու վերաարտահանման «արդյունաբերությունը» մոտ 4 տոկոսային կետի ներդրում է ունեցել, առևտուրը՝ 3 տոկոսային կետ, ֆինանսական ծառայությունները՝ 1.1 տոկոսային կետ, մինչդեռ տնտեսության մնացած ճյուղերը միասին արձանագրել են -0.1% անկում։ Ինչպես արտացոլված է մեր նախորդ վերլուծության մեջ՝ այս ոսկե վերաարտահանման գործունեությունը կազմում է արտահանման մոտ 61.4%-ը և հանդիսանում է իրական տնտեսական անկումը քողարկող հիմնական գործոն։
«Թանկարժեք» էֆֆեկտ․ Ոսկու վերաարտահանման քողը
Այս տնտեսավիճակագրական դրամայի առանցքում ոսկու վերաարտահանման երևույթն է, որը թափ է ստացել 2023թ․ նոյեմբերից և շարունակվել է մինչև 2024թ․ մայիս։ Այս գործոնը արհեստական կենսունակություն է հաղորդել Հայաստանի աճի ցուցանիշներին։ Սակայն փաստերը ցույց են տալիս, որ սա անցողիկ բնույթ ունի և ամուր հիմքեր չունի:
Տնտեսության ճյուղերը և դրանց ներդրումը
Ճյուղերի կատարողականի ակնարկ
Երրորդ գծապատկերը ցուցադրում է աճի տեմպերի էական տարբերություններ տարբեր ճյուղերի միջև, ինչը վկայում է, որ տնտեսական աճը ոչ միայն անհավասարաչափ է բաշխված, այլև կայուն չէ։
Հիմնական եզրահանգումներ․
• ՏՏ ոլորտը (J), որը 2023 թվականին հանդիսանում էր աճի առաջատար շարժիչներից մեկը՝ գրանցելով 34.5% տարեկան աճ, այժմ հայտնվել է դժվարությունների մեջ։ 2024թ․ այն արձանագրել է 11.9% աճ։
• Այլ ոլորտների աճը նույնպես դանդաղում է գրանցել։
• Առևտուրը, որը հանդիսացել է 2024թ․ տնտեսական աճի հիմնական շարժիչ ուժը, 2024թ․ գրանցել է 16.8% աճ, համեմատած 2023թ․ 23.5% տնտեսական աճի հետ։
• Նկատելի աճել են անշարժ գույքի հետ կապված գործարքները և ֆինանսական ոլորտը։
Այստեղ անշարժ գույքի գործառնությունների զգալի ներդրումը առանձնահատուկ ուշադրության է արժանի։ Այն ներառում է «Սեփականատերերի կողմից զբաղեցրած բնակարանների համար ենթադրյալ վարձավճարի արժեքը», ըստ էության գնահատելով Հայաստանի բոլոր բնակարանների պոտենցիալ վարձավճարը՝ անկախ նրանից, դրանք սեփականատիրոջ կողմից են զբաղեցված, թե վարձակալված։ Սա նշանակում է, որ 5.9% աճի մոտ մեկ երրորդը վերագրվում է անշարժ գույքի շուկայական արժեքի աճին, ինչը երկարաժամկետ հեռանկարում կայուն հիմք չի կարող համարվել։ Եվ քանի որ այս պահին անշարժ գույքի շուկայում առկա է բնակարանների գնի անկում, ապա հնարավոր է որ այս ճյուղի աճը չունենա երկարաժամկետ հիմք և 2025թ․ նույն տեմպով չնպաստի ՀՆԱ-ի աճին։
Տնտեսական աճի կայունությունը
4-րդ գծապատկերը պատկերում է ՀՆԱ աճը ըստ եռամսյակների, որտեղ յուրաքանչյուր եռամսյակ ներկայացնում է աճը նախորդ տարվա նույն եռամսյակի համեմատ։ Այստեղ մտահոգիչն այն է, որ 2024թ․ վերջին եռամսյակը համեմատած 2023թ․ վերջին եռամսյակի հետ գրանցվել է ընդամենը 3.7% աճ՝ համեմատած տարեկան 5.9% ցուցանիշի հետ։ Ընդհանուր եռամսյակային ցուցանիշների կտրվածքով տնտեսական աճի դանդաղումը ավելի տեսանելի է։
Աճի շարժիչ ուժերի վերլուծություն
Գծապատկեր 5-ը ցույց է տալիս Հայաստանի տնտեսական աճին նպաստող գործոնները ըստ եռամսյակների։ Մի քանի էական դիտարկումներ են ընդգծման արժանի․
Երկարաժամկետ միջին աճ․ Հայաստանի երկարաժամկետ միջին տնտեսական աճի տեմպը մոտ 4.5% է։ Ցանկացած համակարգ ձգտում է վերադառնալ իր երկարաժամկետ միջինին, եթե չկան տվյալ համակարգում որակական փոփոխություններ, որոնք կարող են ապահովել կայուն, երկարաժամկետ ավելացված արժեքի ստեղծում։
Հետհամաճարագային վերականգնում․ 2020թ․ COVID-19 համավարակից և 44-օրյա պատերազմից հետո տնտեսությունը ցուցաբերեց վերականգնման նշաններ։ Տնտեսության հիմնական ճյուղերը ապահովեցին տնտեսական աճի մոտ 4.5%-ը։
ՏՏ ոլորտի ներդրում․ ՏՏ ոլորտը (J) ապահովեց աճի մոտ 1-2.5 տոկոսային կետը, հիմնականում Ռուսաստանից վերաբնակեցված ՏՏ մասնագետների ներհոսքի շնորհիվ։ Սակայն այս ոլորտը վերջին երեք եռամսյակում խորը անկում է ապրում։
Ֆինանսական ծառայություններ և առևտուր․ 2022 թվականի սկզբից ՀՆԱ հիմնական հավելաճն ապահովվել է ֆինանսական ծառայությունների (K) և առևտրի կողմից (G)։ Հարկ է արձանագրել, որ Ռուսաստանից մեծ ծավալով կապիտալի ներհոսքի արդյունքում՝ բանկային համակարգի զուտ շահույթը 2022 թվականին եռապատկվեց։
Ընդհանուր առմամբ միայն ՏՏ և բանկային ոլորտը արտաքին ազդակի հիման վրա ապահովեցին 2022թ․ 12.6% աճի գրեթե կեսը։
Գծապատկերից երևում է, որ 2023թ․ կեսից ՏՏ ոլորտը, հանքարդյունաբերությունը, պետական կառավարումը, ինչպես նաև այլ ծառայությունները չեն ապահովում նույն աճի տեմպը, ինչ 2022 թվականին։
Նկատվում է անշարժ գույքի և բանկային համակարգի զգալի նպաստումը վերջին տնտեսական աճի մեջ։
Կախվածությունը ժամանակավոր և արհեստական գործոններից
Տվյալները հստակորեն վկայում են, որ Հայաստանի տնտեսական աճը մեծապես պայմանավորված է եղել արտաքին գործոններով․
2022 թվականին Ռուսաստանից եկավ զգալի կապիտալի ներհոսք։
2023 թվականի նոյեմբերից սկսած խոշորածավալ ոսկու վերաարտահանումը արհեստականորեն բարձրացրեց աճի ցուցանիշները:
Աճը հիմնականում ապահովվում է առևտրի, անշարժ գույքի և ֆինանսական ծառայությունների կողմից, որոնք խիստ կախվածություն ունեն արտաքին գործոններից:
Այս գործոնները, թեև կարճաժամկետ խթան են հանդիսանում, չեն կարող դիտարկվել որպես կայուն, երկարաժամկետ տնտեսական աճի երաշխավորներ։ Նման պայմաններում տնտեսական աճը անխուսափելիորեն ձգտելու է իր երկարաժամկետ միջին ցուցանիշին։
Հարկաբյուջետային հետևանքները
Տնտեսական աճի կայունության հետ կապված խնդիրները անմիջական ազդեցություն են թողնում Հայաստանի հարկաբյուջետային իրավիճակի վրա։
Ներկայումս առկա է հարկային եկամուտների զգալի մոտ 8% թերհավաքագրում։ Այս բացը հանգեցնում է բյուջետային ծախսերի հնարավոր կրճատման քննարկումների։
Եզրակացություն
ՀՆԱ-ի վերջին տվյալները և ճյուղային վերլուծությունները մտահոգիչ պատկեր են ուրվագծում Հայաստանի տնտեսական ապագայի համար։ Արտաքին գործոններից Հայաստանի տնտեսության խոր կախվածությունը և ոսկու վերաարտահանման նման գործունեությունից ստացվող ժամանակավոր խթանները ցույց են տալիս, որ առանց էական կառուցվածքային բարեփոխումների, բարձր աճի տեմպերի պահպանումը անհնարին է դառնալու։
Ներկայիս պայմաններում, ՀՆԱ աճի մեր երկարաժամկետ կանխատեսումները այս պահին հուսադրող չեն։ Առանց կայուն, երկարաժամկետ ավելացված արժեքի աճի կենսունակ հիմքի, Հայաստանը կարող է շարունակել տնտեսական պատրանքների հետապնդումը՝ իրական բարգավաճման կառուցման փոխարեն։ Առաջիկա ամիսները և տարիները վճռորոշ կլինեն՝ որոշելու, թե արդյոք երկիրը կկարողանա ուղղություն վերցնել դեպի ավելի կայուն տնտեսական ռազմավարություններ, թե կշարունակի հիմնվել ոչ կայուն և ժամանակավոր աճի գործոնների վրա»:
